ΑΠΟΦΑΣΗ
Shmelev κ.α. κατά Ρωσίας της 09.04.2020 (αρ. προσφ. 41743/17 και 16 άλλες)
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ανεπαρκείς συνθήκες κράτησης και αγωγή αποζημίωσης. Συμμόρφωση της Ρωσίας με απόφαση του ΕΔΔΑ. Μία νέα διαδικασία αποζημίωσης για τις ανεπαρκείς συνθήκες κράτησης εισήχθη στη Ρωσία στα τέλη του 2019 ως απάντηση στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που είχε εκδώσει σειρά αποφάσεων σχετικά με τις ακατάλληλες συνθήκες κράτησης. Ο νόμος επιτρέπει πλέον στους κρατούμενους να διεκδικήσουν αποζημίωση λόγω ανεπαρκών συνθηκών κράτησης.
Με την απόφασή του, το Στρασβούργο ομόφωνα έκρινε απαράδεκτες 6 από τις 17 προσφυγές, για το λόγο ότι οι προσφεύγοντες δεν ήταν πλέον κρατούμενοι. Το Δικαστήριο έκρινε ότι το νέο ένδικο μέσο της αγωγής αποζημίωσης ήταν αποτελεσματικό, χωρίς να απαιτούνται επιπλέον μέτρα, ιδίως, για όλες τις περιπτώσεις των τέως προσωρινώς κρατουμένων ή εκείνων που υποβλήθηκαν στο παρελθόν σε κράτηση κατά παράβαση των εσωτερικών διατάξεων. Έξη προσφεύγοντες εμπίπτουν σε αυτές τις δύο κατηγορίες και επομένως πρέπει να ασκήσουν νέα αγωγή αποζημίωσης σε εθνικό επίπεδο. Ως εκ τούτου, οι καταγγελίες τους κρίθηκαν απαράδεκτες λόγω μη εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων μέσων.
Το ΕΔΔΑ τόνισε ότι θα εφαρμόσει τη συγκεκριμένη προσέγγιση σε όλες τις παρόμοιες προσφυγές. Οι προσφεύγοντες που ανήκουν στις παραπάνω δύο κατηγορίες, των οποίων οι προσφυγές εκκρεμούσαν ενώπιον του Δικαστηρίου όταν ο νέος νόμος τέθηκε σε ισχύ, έχουν προθεσμία μέχρι τις 27 Ιουλίου 2020 να ασκήσουν αγωγή αποζημίωσης στο πλαίσιο της νέας διαδικασίας.
Επιπλέον, το ΕΔΔΑ αποφάσισε, ομόφωνα, να αναβάλει την εξέταση των υπόλοιπων 11 προσφυγών και ζήτησε από τα μέρη να υποβάλουν συμπληρωματικές παρατηρήσεις προκειμένου να αποσαφηνιστεί η αποτελεσματικότητα της νέας αγωγής αποζημίωσης σε σχέση με άλλες κατηγορίες πρώην κρατουμένων· και την αποτελεσματικότητα άλλων επανορθωτικών μέτρων για τη βελτίωση των συνθηκών των κρατουμένων που συνεχίζουν να βρίσκονται υπό κράτηση.
ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ
Άρθρο 3
Άρθρο 13
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ
Οι προσφεύγοντες είναι 17 Ρώσοι υπήκοοι που κρατούνται ή έχουν κρατηθεί σε φυλακές της Ρωσίας πριν ή μετά την ποινική καταδίκη τους.
Επτά από τους προσφεύγοντες (αρ. 66806/17, 75804/17, 77181/17, 77265/17, 19294/18, 31682/18 και 32545/18) κρατούνται ή κρατήθηκαν προσωρινά σε φυλακές, και οι άλλοι δέκα (αρ. 41743/17, 60185/17, 74497/17, 1249/18, 9152/18, 14988/18, 17991/18, 19837/18, 21542/18 and 29155/18) εκτίουν ή έχουν εκτίσει την ποινή τους στις φυλακές.
Όλοι υπέβαλαν προσφυγές ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για να διαμαρτυρηθούν για τις ανεπαρκείς συνθήκες κράτησης, ιδίως λόγω υπερπληθυσμού. Μερικοί από τους προσφεύγοντες είχαν αποφυλακισθεί κατά την ανταλλαγή παρατηρήσεων μεταξύ των μερών στην υπόθεση ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, ενώ άλλοι συνέχισαν να κρατούνται.
Περίπου 1.450 παρόμοιες προσφυγές κατά της Ρωσίας που αφορούσαν την προσωρινή κράτηση και περίπου 3,600 που αφορούσαν την κράτηση μετά την ποινική καταδίκη, αναμένονταν να εξεταστούν από το ΕΔΔΑ.
Ένας νέος νόμος, ο Ομοσπονδιακός νόμος αριθ. 494-FZ («Νόμος περί αποζημιώσεων»), ψηφίστηκε τον Δεκέμβριο του 2019 και τέθηκε σε ισχύ στις 27 Ιανουαρίου 2020, βάσει του οποίου οποιοσδήποτε κρατούμενος ισχυρίζεται ότι οι συνθήκες κράτησής του παραβιάζουν τις εθνικές ή τις διεθνείς συνθήκες και μπορεί να αξιώσει χρηματική αποζημίωση στα εθνικά δικαστήρια.
Ο νόμος περί αποζημιώσεων θεσπίστηκε ως απάντηση στις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ananyev κ.α. κατά Ρωσίας του 2012 (αριθ. 42525/07 και 60800/08) και Sergey Babushkin κατά Ρωσίας του 2013 (αριθ. 5993/08) σχετικά με τις κακές συνθήκες κράτησης (προσωρινής ή κατόπιν καταδίκης).
Η ρωσική κυβέρνηση υπέβαλε πληροφορίες σχετικά με το νέο νόμο και άλλα σχετικά στοιχεία με τις εγχώριες ενέργειες που αποσκοπούσαν στην άμβλυνση των ανεπαρκών συνθηκών κράτησης. Ζητήθηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο να αντιμετωπίσει το νόμο για αποζημίωση ως νέο ένδικο μέσο όσον αφορά τις καταγγελίες για τις συνθήκες κράτησης. Οι ενδιαφερόμενοι προσφεύγοντες διαφώνησαν ή δεν υπέβαλαν παρατηρήσεις ως προς αυτό το ζήτημα.
Οι προσφυγές υποβλήθηκαν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε διάφορες ημερομηνίες το 2004, 2017 και 2018.
Με βάση το άρθρο 3 (απαγόρευση απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης), και οι 17 προσφεύγοντες διαμαρτυρήθηκαν για τις κακές συνθήκες κράτησής τους, ιδίως εξαιτίας του υπερπληθυσμού. Ορισμένοι προσφεύγοντες διαμαρτυρήθηκαν επίσης βάσει του άρθρου 13 (δικαίωμα σε αποτελεσματική προσφυγή) της Σύμβασης σχετικά με την έλλειψη αποτελεσματικού εγχώριου ενδίκου μέσου σε σχέση με τις συνθήκες κράτησης. Οι προσφυγές τους κοινοποιήθηκαν στην κυβέρνηση και υπέβαλαν τις παρατηρήσεις τους.
ΤΟ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙ…
Άρθρα 3 και 13 (ανεπαρκείς συνθήκες κράτησης)
Πρώτον, το ΕΔΔΑ υπενθύμισε τις μεταρρυθμίσεις που έχουν λάβει χώρα σε αρκετά κράτη μέλη για την βελτίωση των συνθηκών κράτησης. Επανέλαβε ότι δύο είδη επανόρθωσης ήταν δυνατά, δηλαδή:
Α. Βελτίωση των συνθηκών εκκρεμούσας κράτησης (προληπτικά μέτρα) και Β. Αποζημίωση (αντισταθμιστικά μέτρα). Το Δικαστήριο τόνισε ότι τα προληπτικά και τα αντισταθμιστικά μέτρα ήταν αλληλένδετα και, για να είναι αποτελεσματικά, έπρεπε να συνδυαστούν.
Ωστόσο, οι δύο τύποι διορθωτικών μέτρων θα μπορούσαν να εξεταστούν χωριστά από το ΕΔΔΑ. Έτσι, το ίδιο περιόρισε το πεδίο εφαρμογής του συμπεράσματος του σχετικά με τον Νόμο περί αποζημίωσης μόνο στην κράτηση (που έχει ολοκληρωθεί), ενώ έκρινε ότι η αποτελεσματικότητα των τυχόν προληπτικών μέτρων θα έπρεπε να αξιολογηθεί.
Ειδικότερα, το Στρασβούργο διαπίστωσε ότι ο Νόμος για την αποζημίωση ήταν καταρχήν επαρκής και αποτελεσματικός για την αντισταθμιστική αποζημίωση σε υποθέσεις που εγείρουν ζητήματα ανεπαρκών συνθηκών στην προσωρινή κράτηση και σε ορισμένες περιπτώσεις έκτισης στερητικής της ελευθερίας ποινής, όταν η τελευταία έλαβε χώρα αντίθετα με τις εθνικές διατάξεις.
Το ένδικο μέσο πληρούσε τις απαιτούμενες διαδικαστικές εγγυήσεις που συνδέονταν με την κατ’ αντιμωλία δίκη, ήταν άμεσα προσβάσιμο από τους ενδιαφερόμενους και τους πρόσφερε μία λογική προοπτικής επιτυχίας. Επιπλέον, δεν υπήρχαν λόγοι να πιστεύεται ότι τέτοιες αξιώσεις δεν θα υλοποιούντο σε εύλογη προθεσμία ή ότι η αποζημίωση δεν θα ήταν συμβατή με τα πρότυπα της σύμβασης ή ότι δεν θα καταβαλλόταν έγκαιρα.
Επιπλέον, ο Νόμος περί αποζημιώσεων συνοδεύτηκε από μία εκτεταμένη αιτιολογική και καθοδηγητική έκθεση από το Ανώτατο Δικαστήριο. Επίσης, βασίστηκε στις πρόσφατες εξελίξεις στην εθνική νομοθεσία και πρακτική για την βελτίωση των ανεπαρκών συνθηκών κράτησης. Πιο συγκεκριμένα, βασίστηκε στη θέσπιση νέου Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας το 2015 και στην εισαγωγή αλλαγών στον Ποινικό Κώδικα, ανάμεσα στις οποίες και ο καθορισμός ενός κανόνα βάσει του οποίου ο χρόνος προσωρινής κράτησης λαμβάνεται υπόψη για τη μείωση της διάρκειας έκτισης ποινής για πολλές κατηγορίες κρατουμένων.
Το ΕΔΔΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το νέο αντισταθμιστικό μέτρο πρέπει να θεωρηθεί αποτελεσματικό για τις κρατήσεις προγενέστερου χρόνου, αναφορικά με τις οποίες η ρωσική νομοθεσία είχε καθορίσει ένα συγκεκριμένο εύρος προσωπικού χώρου ανά κρατούμενο, το οποίο είναι συμβατό με το ελάχιστο όριο σοβαρότητας της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείριση βάσει του άρθρου 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης (δηλαδή, 3 τετραγωνικά μέτρα προσωπικού χώρου ανά κρατούμενο, όπως συνιστά η απόφαση του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης το 2016 (Muršić κατά Κροατίας, αριθ. 7334/13) ή όπου οι συνθήκες κράτησης ήταν κάτω από το εθνικό πρότυπο.
Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι αυτή ήταν η περίπτωση 6 προσφευγόντων (αρ. 66806/17, 17991/18, 19294/18, 21542/18, 31682/18 and 32545/18). Αυτοί οι προσφεύγοντες, οι οποίοι είχαν καταθέσει βάσιμες καταγγελίες για παραβίαση των δικαιωμάτων τους για τις ανεπαρκείς συνθήκες προσωρινής κράτησης ή κράτησης κατόπιν καταδίκης, θα μπορούσαν τώρα να χρησιμοποιήσουν τη νέα αγωγή για να αξιώσουν αποζημίωση από το Δικαστήριο.
Ως εκ τούτου, οι καταγγελίες στο πλαίσιο των άρθρων 3 και 13 κρίθηκαν απαράδεκτες λόγω μη εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων μέσων.
Σύμφωνα με τις μεταβατικές διατάξεις του Νόμου περί αποζημίωσης, όσοι κατέθεσαν προσφυγές που εκκρεμούν ενώπιον του Δικαστηρίου όταν τέθηκε σε ισχύ ο νόμος ή κηρύχτηκαν απαράδεκτες λόγω μη εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων μέσων, έχουν 180 ημέρες για να επωφεληθούν από την εν λόγω επανόρθωση. Ενόψει αυτού, το Δικαστήριο αποφάσισε να εφαρμόσει αυτή την προσέγγιση σε όλες τις παρόμοιες προσφυγές, δηλαδή σε εκείνες στις οποίες οι προσφεύγοντες διαμαρτύρονται για την παρελθούσα προσωρινή κράτηση ή για παρελθούσα κράτηση, η οποία παραβίαζε τις εσωτερικές εθνικές διατάξεις.
Ωστόσο, όταν η εθνική νομοθεσία θέτει πρότυπο που προφανώς είναι ασυμβίβαστο με τις απαιτήσεις της Σύμβασης, δηλαδή 2/2,5 τετραγωνικά μέτρα προσωπικού χώρου ανά κρατούμενο κατά την έκτιση στερητική της ελευθερίας ποινής, η αποτελεσματικότητα του νέου αντισταθμιστικού μέτρου τίθεται σε αμφισβήτηση, ακόμη και σε σχέση με την προγενέστερη κράτηση. Αυτό συνέβαινε σε τρεις περιπτώσεις (αριθ. 41743/17, 60185/17 και 14988/18).
Ως εκ τούτου, το Δικαστήριο αποφάσισε να αναβάλει την εκδίκαση των προσφυγών αυτών και να ζητήσει από τα μέρη να υποβάλουν περαιτέρω γραπτές παρατηρήσεις για να αποσαφηνιστεί η αποτελεσματικότητα των αντισταθμιστικών μέτρων για την κράτηση κατά το παρελθόν.
Επίσης, αποφάσισε να αναβάλει τις άλλες 8 προσφυγές που αφορούσαν συνθήκες παρατεταμένης κράτησης (των οποίων η προσωρινή ή η κράτηση μετά από ποινική καταδίκη εκκρεμούσε ακόμη: αρ. 74497/17, 75804/17, 77181/17, 77265/17, 1249/18, 9152/18, 19837/18 και 29155/18) επειδή δεν διέθετε επαρκές υλικό για να εκτιμήσει την αποτελεσματικότητα των διαθέσιμων προληπτικών διορθωτικών μέτρων). Πράγματι, η αποτελεσματικότητα των ενδίκων μέσων που παρέχονται από τον Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας παρέμεινε προς αξιολόγηση, ιδίως όσον αφορά τον ευρύτατο ζήτημα υπερπληθυσμού στα σωφρονιστικά ιδρύματα. Τα μέρη κλήθηκαν να υποβάλουν περαιτέρω γραπτές παρατηρήσεις και στο ζήτημα αυτό.
Εν αναμονή της αξιολόγησης της περαιτέρω αποτελεσματικότητας των εγχώριων ενδίκων μέσων, η επεξεργασία όλων των συναφών προσφυγών θα τεθούν σε αναστολή. Το Δικαστήριο θα μπορούσε να συνεχίσει να ασχολείται με υποθέσεις που είχαν ήδη κοινοποιηθεί στα συμβαλλόμενα μέρη με την επεξεργασία προτάσεων φιλικού διακανονισμού ή με μονομερείς δηλώσεις ή με άλλο τρόπο (επιμέλεια echrcaselaw.com).